Geen enkele privacy meer: volgt Nederland het Chinese voorbeeld?

Je wordt geïdentificeerd door slimme camera’s, die precies bijhouden waar je bent en wie je ontmoet. Je contact met anderen wordt nauwgezet in de gaten gehouden en geprofileerd. Cashgeld is er niet meer. Al je betalingen zijn inzichtelijk en worden gecategoriseerd. Er is bekend wanneer je opstaat, waar je heen gaat, wat je eet, en hoe je ontspanning zoekt. En met een beetje ongeluk krijg je een vlaggetje bij je naam omdat algoritmes een onheilspellende toekomst voorspellen op basis van de data die je produceert.

Klinkt vergezocht? In China wordt hard gewerkt aan de totstandkoming van deze situatieschets. Een niet te stoppen zucht naar totale controle over geld, denkwereld, en gedrag, gefaciliteerd door nieuwe technologie.

Zoom out: China is nearing completion on the project to biometrically track 1.4 billion people, and is probably two years away from having total transparency and control over their money, speech, and travel. https://t.co/cKZ1exMq7n

— Ari Paul ⛓️ (@AriDavidPaul) January 1, 2020

Laten we eens kijken naar de ingrediënten die deze transformatie mogelijk maken.

Digitale valuta

De opkomst van Bitcoin en talloze andere cryptovaluta heeft overheden wereldwijd op een idee gebracht: de introductie van een Central Bank Digital Currency (CBDC). Principieel heeft dat digitale geld overigens weinig met cryptovaluta te maken, maar het maakt wel handig gebruik van de tijdsgeest waarin ‘digitaal’ en programmeerbaar geld steeds vaker onderwerp is van gesprek.

Voor de centrale bank biedt de introductie van zo’n CBDC diverse voordelen, die door het Internationaal Monetair Fonds eind december handig op een rij zijn gezet. Bovenaan de lijst staat de eliminatie van kosten gerelateerd aan cashgeld. Een stap verder: het ontdoen van de maatschappij van cashgeld, zodat enkel nog elektronische betalingen mogelijk zijn.

China is een voorloper op het gebied van CBDC’s. Vanuit de overheid wordt openlijk gesteld dat het de eerste wil zijn met de introductie ervan, en in augustus kwam de melding dat ‘de eigen digitale valuta klaar is voor gebruik’. Voor China-kenners is het geen verrassing – al jaren wordt gesteld dat China bezig is met het uitfaseren van cashgeld. Bloomberg-columnist Andy Mukherjee beschrijft hierom een ‘rollercoaster’ van een decennium, en verwacht ‘ontwrichting van ongekende omvang’.

De ontwikkeling van CBDC’s beperkt zich niet tot China. Er zijn meer landen die kansen zien, zoals nieuw monetair beleid met diep negatieve rentes, en voordelen voor toezichthouders en opsporingsinstanties. Zeker 10 centrale banken zijn bezig met de ontwikkeling van een nieuwe munt, en meer dan 40 centrale banken onderzoeken de totstandkoming ervan.

Het verlies van cashgeld heeft grote gevolgen voor je privacy. Uit je transactiegeschiedenis is te herleiden wat je belangrijk vindt en wat je nodig hebt, ook als het gaat om gebeurtenissen die je liever voor jezelf had gehouden.

Sociale controle

Bijna iedereen in China maakt gebruik van WeChat. Het is een dienst voor sociale interactie, betalingen, dating, sport, en nieuws. Zie het als Twitter, Facebook, Google Maps, Tinder, Apple Pay, en staatsmedia, allemaal in één applicatie verweven. Super handig, maar ook een krachtige tool voor sociale controle.

Onder sociale controle verstaan we de regulerende en corrigerende werking die mensen en instanties onderling op elkaar uitoefenen. Denk bijvoorbeeld aan beperkingen aan wat je wel en niet mag zeggen. Wat je wel en niet mag betalen. Wat je wel en niet aan nieuws onder ogen krijgt.

Een typerend voorbeeld hiervan komt van BBC-verslaggever Stephen McDonell. Hij was in 2019 in Peking voor een rapportage over een grote optocht ter nagedachtenis van het Tiananmenprotest in 1989. 

McDonell plaatste wat foto’s van de optocht op WeChat. Geen tekst, alleen foto’s van mensen met kaarsen in hun handen. Het leidde tot wat gesprekken met Chinese vrienden, en... een blokkade van z’n account. “Dit WeChat-account wordt verdacht van het verspreiden van valse geruchten en is tijdelijk geblokkeerd”, kreeg McDonell als melding. 

Je moet weten dat het protest aan strenge censuur is onderworpen. In school- en geschiedenisboeken komt het niet voor, en docenten die het ter sprake brengen kunnen problemen krijgen met de overheid. Dat is ook de reden dat McDonell’s vrienden vragen stelden: ze hadden geen idee waarom al die mensen met kaarsen bij elkaar stonden.

Om zijn account weer te activeren moet McDonell een uitgebreid proces door, waarbij hij een aantal cijfers moet inspreken, zijn gezicht moet laten scannen, en akkoord moet gaan met de aanklacht dat het om valse geruchten ging. Zo kan hij én beter gevolgd worden, én krijgt zijn denkwereld hij een nudge in de gewenste richting: dat protest is fictie.

Wellicht stel je nu de (terechte) vraag: waarom zou je WeChat gebruiken en jezelf overleveren aan Big Brother? In China, en zeker in Peking, is een leven zonder moeilijk voor te stellen. Je zou je familie en vrienden niet kunnen spreken. Betalen voor je boodschappen lukt niet meer. Je inschrijven voor fitness kan niet meer. Kaartjes kopen voor de bioscoop kan niet meer.

Het biedt gemak en iedereen gebruikt het. Handig... toch?

Beweging

Surveillance. Synoniem van zowel bescherming als controle. Door de surveillerende partij vaak uitgelegd als het eerste, en door de gesurveilleerde in de meeste gevallen als het tweede.

Het volgen van burgers is doorgaans het domein van de overheid. In Peking wordt de ene na de andere maatregel doorgevoerd. Zo moet sinds december 2019 iedereen die een simkaart aanvraagt zijn gezicht laten scannen. Hoe meer (essentiële) diensten voorzien worden van zo’n drempel, hoe groter de kans dat jouw biometrische gegevens in een centrale database terechtkomen.

Om de beweging van iedere Chinees nauwgezet te volgen wordt een mix van oude en nieuwe technologieën ingezet. Telefoonscanners, camera’s voor gezichtsherkenning, databases met vingerafdrukken, gezichten, en andere biometrische gegevens, door de overheid gepubliceerde apps, GPS-gegevens, en internetgedrag.

“Iedereen laat een spoor van gegevens achter”, vertelt Agnes Ouyang in gesprek met de New York Times. “Die gegevens kunnen worden gebruikt door de overheid en door grote bedrijven. Onze levens zijn ongeveer net zoveel waard als modder.”

En in dat spoorzoeken zijn de Chinezen erg goed geworden. Door nagenoeg alle straathoeken en gebouwen van een camera te voorzien worden al je bewegingen gevolgd. In totaal zijn er meer dan 20 miljoen camera’s opgehangen onder de noemer van ‘Project Skynet’. Inmiddels is de technologie zover doorontwikkeld dat van de meeste mensen in realtime te achterhalen is waar ze zich bevinden.

Voorbode voor Nederland?

Het zal geen toekomstbeeld zijn waar je warm van wordt. En zo’n vaart zal het in ons kikkerlandje niet lopen, toch?

Misschien heb je gelijk. Er zijn grote cultuurverschillen tussen China en Nederland, onder andere op het gebied van privacy. Of anders gezegd: in China is men al veel langer gewend aan grootschalige surveillance. Een algeheel verbod op cashgeld zou in die context minder omstreden zijn.

Maar ook in Nederland zie je dat aan de poten van privacy wordt gezaagd. Wat te denken van het verbod op cashbetalingen boven de 3000 euro? Of het IMF dat concreet nadenkt over diep negatieve rentes via de introductie van digitale valuta? En de Europese Centrale Bank die bezig is met een CBDC, de digitale euro?

Laten we ook eens kijken naar het gebruik van camera’s. In absolute aantallen is China koploper, met een kleine 200 miljoen geïnstalleerde apparaten. Op nummer 2 staat de Verenigde Staten, met 50 miljoen CCTV’s. En welk land vinden we op nummer 9, met 1 miljoen camera’s? Juist, ons kleine Nederland. Als we het aantal camera’s normaliseren per 100 inwoners stijgen we zelfs naar nummer 5, met 5,8 camera’s per Nederlander.

In China worden al die camera’s vrij expliciet gebruikt voor grootschalige controle. Toch niet in Nederland? Tja, erg open is men daar niet over, maar bij navraag blijkt het gezichtsherkenningsnetwerk van de Nederlandse recherche zich snel te ontwikkelen. Burgers worden bij die ontwikkeling nauwelijks betrokken.

Hoe ver de techniek is in Nederland? Luuk Spreeuwers, universitair hoofddocent Biometrie, weet er alles van. “Er worden al proeven gedaan met bodycams met gezichtsherkenning erop”, vertelt Spreeuwers in gesprek met Vice. “Zo’n cameraatje kan met een beetje processing power beelden vergelijken met een lokale lijst mensen die geweerd moeten worden.”

Als we kijken naar informatievoorzieningen is het landschap in China heel duidelijk – in principe lees (en geloof) je de staatsmedia. In Nederland kan je kiezen uit honderden bronnen. Dat maakt het voor de lezer niet per se eenvoudiger om feit van fictie te scheiden. In hoeverre zijn onze publieke bronnen onbevooroordeeld? Hoe ga je om met tegenstrijdige feiten? Wat is stemmingmakerij? Wat is het spinnen van informatie? Krijg je de hele of de halve waarheid? Worden alle onderwerpen aan het licht gebracht, of alleen een specifieke agenda?

Het gaat te ver om nu te stellen dat Nederland een surveillancestaat is met lak aan privacy. Maar de ingrediënten liggen er, en de strijd tussen (het gevoel van) veiligheid, controle, en privacy wordt steeds heviger. Een strijd die grotendeels voorbij gaat aan de burgers zelf, volgt uit een rapport van Rand Corp. Keer op keer blijken burgers niet te zijn ingelicht door hun overheid over de installatie van een gezichtsherkenningssysteem, ondanks dat het voor hen concrete gevolgen kan hebben.

Gelukkig hebben we in Nederland privacywetgeving, waakhonden die daarop toezien, belangenorganisaties die maatschappelijke kwesties bespreekbaar maken, en mensen die zich hier buitengewoon verantwoordelijk voor voelen. Een onderwerp waar zeker het laatste nog niet over is gezegd.